17. augusta.1944.

godine, Tito je ponudio opći oprost i mnogi u podjeli je iskoristio ovu priliku. Tijekom prve tri nedelje u septmbru dok su se  teško borbe nastavile, preko 2.000 Bošnjaka napustilo diviziju noseci svoje oružje sa sobom. Otišli su kući, pridružili su se 

"Zeleni Kadar" miliciju ili prešli  ustašama. Mnogi ih je prešlo u partizane, s više od 700 što se pridružio partizanski 3. korpusa početkom oktobra.

Zbog visokih stopa dezertiranja iz 13. SS divizije, Sauberzweig predložio razoružati Bošnjake iu 13. SS divizije i 23. SS divizije, ali Himmler umjesto toga odlučili za prijevoz

2.000 Bošnjaka iz 23. SS divizije iz Mađarske u Bosni i ponovno organizirati preostalih vojnici obiju divizija tamo, s ključnim podršku jedinica iz 13. SS divizije centraliziranih pod IX SS brdske korpusa, koji bi se također kreću u Bosnu iz Mađarske.

Položaj njemačke vojske u južnom dijelu Istočnog fronta krajem jeseni 1944. godine, bio je veoma loš. Nakon sloma njihove odbrane u Rumuniji, u septembru 1944. godine, sovjetske trupe (Crvena armija) je prodrla u Mađarsku, došavši krajem oktobra do rijeke Dunav kod Mohača. Nakon dovođenja pojačanja, uspješno su uspostavili mostobran preko Dunava kod Apatina, u novembru mjesecu. Komandant njemačkih trupa u Mađarskoj, Maksimilian fon Vajs je tada naredio 2. oklopnoj armiji da prikupi sve raspoložive snage i Crvenu armiju vrati na drugu obalu rijeke. Ta komanda je zahvatila i pripadnike 13. SS divizije “Handžar”, koja je u to vrijeme bila potčinjena 68. korpusu.

09. novembra 1944. U jutarnjim satima  komandant divizije Hampel je dobio naređenje da hitno uputi divizijski Izviđački odred prema Apatinu. Nakon što je to odbio, smatrajući tu akciju sigurnim ubistvom, dobio je direktnu komandu Armijske grupe F, sa naređenjem da Izviđački odred odmah krene prema Apatinu, ali i da ubuduće naređenja izvršava bez prigovora. Već istog dana pripadnici 13. SS divizije su krenuli prema zacrtanom cilju. Izviđački odred je jedini bio u mogućnosti da se priključi defanzivnoj akciji jer je jedini još zadržao motorizovane sposobnosti. Preko Gradišta, Vinkovaca i Osijeka odred je ušao u Mađarsku i odmah stupio u borbu, kao ispomoć već izmorenoj “Brandenburg” diviziji. U žestokoj borbi odred je zadobio osjetne gubitke, ali se po ocjenama viših komandi borio “iznimno dobro”. Zahvaljujući tome, uspostavljena je čvrsta odbrambena linija u nizini na zapadnoj obali rijeke. Međutim, njemački položaj na Dunavu se ubrzo pogoršao, jer je Crvena armija

11. novembra uspostavila još jedan mostobran sjeverno od Apatina, kod Batine. Front su na tom dijelu branile samo tri njemačke divizije, koje nisu bile u stanju zadržati daleko superiornije sovjetske trupe. Zahvaljujući tome, jedan sovjetski bataljon je uspio prijeći rijeku i utvrditi se u blizini željezničke stanice.

Ovakvim raspletom događaja fon Vajs dobija dozvolu od Himlera da sve raspoložive snage 13. SS divizije “Handžar” angažuje kod Batine, ali “privremeno”. Jedan bataljon je odmah upućen u Dardu, dok su preostale jedinice poslane sa mostobrana kod Brčkog, prema Batinu. Ove snage, jačine četiri bataljona, artiljerijskog diviziona i manjih jedinica veze, bivaju objedinjene u “Borbenu grupu Hanke”. Ova borbena grupa je ubrzanim tempom krenula prema Mađarskoj, tačnije prema Baranji, koja je tada pripadala Mađarskoj, stigavši u Beli Manastir

14. novembra.

Jedinica je u konačnici zaposjela položaj u rejonu Zbajevca. U trenutku dolaska ove jedinice na dunavskom mostobranu su se razvile žestoke borbe. Nijemci su uspjeli ostvariti prve uspjehe, izbacivši sovjetske trupe iz nekoliko pozicija kod Apatina. Sličan uspjeh ostvaren je i kod Batine. Naime, uslijed žestokog njemačko udara, uz podršku avijacije, sovjetske trupe su bile primorane povući se iz istočnih i sjevernih dijelova Batine. Međutim, njihovo potiskivanje na istočnu obalu Dunava nije ostvareno. Sovjetski vojnici su uspjeli postaviti pontonski most, te uvesti u borbu nove, svježe i jake trupe, ali prebaciti i tenkove. D

o 20. novembra, kod Apatina su se na drugu obalu prebacile čat tri sovjetske divizije. Nijemcima je, doduše, uspjelo poći od ruke odbiti nekoliko teških napada, u čemu je primarnu ulogu imala “Handžar” divizija. Ipak, situacija je postajala sve teža – nedostajalo je municije (posebno artiljerijske), a pretrpljeni su i teški ljudski gubici. Zbog toga su njemačke trupe bile prisiljene na povlačenje.

21. novembra U kasnim satima Crvena armija je uspjela prebaciti jednu diviziju

(113. pješadijsku) kod Batine, koja je napala već narednog dana, probivši dva kilometra široku brešu u njemačkim linijama. Još prije mraka, prodrla je do njemačkih artiljerijskih položaja istočno od Podolja. Sovjeti su doslovno pregazili “Borbenu grupu Hanke”, odnosno 13. SS diviziju “Handžar”. Preostali Bošnjaci bili su potpuno neiskusni za ovakvu vrstu ratovanja, pa mnogi nisu izdržali pod masivnim i žestokim sovjetskim napadom.

Njemački gubici su bili izrazito visoki, a po nekim izvorima od oko 1 200 vojnika koji su činili “Borbenu grupu Hanke”, jedva ih je 200 ostalo u stroju.

Napadi Crvene armije su se smjenjivali gotovo bez pauze, a rezervna njemačka odbrambena linija je u jutarnjim satima

23. novembra bila na dva mjesta probijena. Uz podršku 40 tenkova i avijacije, sovjetske snage su brzo prodrle sa prostora Podoleje, osvajajući nova područja. Preostale jedinice “Borbene grupe Hanke” ovaj put se nisu našle na direktnom udaru Crvene armije, pa su bile spremne na brzo povlačenje. U međuvremenu, Nijemci su poduzimali očajničke pokušaje stabilizacije stanja, ali bez većeg učinka. Sovjetski napadi doveli su u opasnost odscijecanje linije opskrbe Armijske grupe F ali i dovođenje dijela njemačkih snaga u potpuno okruženje. Angažman ostatka 13. SS divizije “Handžar”, odnosno njezinih mizernih ostataka južno od Zagreba, bilo je pitanje vremena. Već 25. novembra i ove snage su prebačene u Mađarsku.

29. novembra Sovjeti su zauzeli Pečuh, napredujući prema Sekešfehervaru, koji se nalazi u centralnom dijelu Mađarske. “Borbena grupa Hanke” tada se povukla istočno od Bolmaja, formirajući novu odbrambenu liniju 28. novembra. Kroz dva dana ona je napadnuta od daleko nadmoćnijih sovjetskih snaga. Poslije više napada kod Senmatrona, Crvena armija je prodrla duboko na potezu južno od grada. Iako je prodor, uslijed pojačanja, zaustavljen Nijemci su odlučili da “Borbena grupa Hanke” nije dovoljno spremna za borbu, te je izvučena i premještena u Barc radi oporavka. Tu je dio njenih jedinica nanovo uspostavljen i popunjen.

Zanimljivo je da su se tokom popuna “obreli” i Bošnjaci, koji su prethodno bili razoružani. “Borbena grupa Hanke” se kod Siklosa susrela sa 1. brdskom divizijom, u kojoj su Bošnjaci korišteni kao pripadnici radnih vodova i konjovodci. Kako je ta divizija većinu nosećih životinja ostavila u Bosni, Bošnjaci su korišteni za popunu iscrpljenoj “Borbenoj grupi Hanke”, koja se svela na svega 450 ljudi. Naređeno je tada da ova jedinica uspostavi komunikaciju sa ostalim dijelovima 13. SS divizije, što je ostvareno početkom decembra 1944. godine, nakon što su preostali dijelovi divizije došli u Barc.

Borbe u toku januara i februara 1945. godine na prostoru Poljske, donekle su stišale mađarsko ratište gdje se nalazila 13. SS divizija “Handžar”. Početkom marta združene jedinice 57. sovjetske i 1. bugarske armije kreću u konačni napad duž cijelog istočnog fronta. U tim borbama, svu silinu neprijateljskog napada osjetila je i divizija “Handžar”.

U takvoj situaciju naređeno je povlačenje na tzv. Položaj “Dorothea”. Međutim, već

02. aprila uslijedio je novi veliki napad. Nakon što je Crvenoj armiji pošlo za rukom da kod Nađibaja probije njemačke linije odbrane, divizija “Handžar” je ponovo dobili naređenje za povlačenje, kako bi izbjegla opkoljavanje. Gonjenje divizije “Handžar” odvijalo se sve do prelaska na istočnu obalu rijeke Mure, kod mjesta Murakerestur. Nakon prelaska, jedinice divizije “Handžar” su sakupljene kod Kotoribe, a zatim uključene u slabu odbrambenu liniju kod Dravograda. U jutarnjim satima

03. aprila Crvena armija je napala ovu liniju odbrane, a pripadnici divizije su na određenim pravcima čak uspjeli odbiti sovjetske napade. No stanje je bilo beznadežno, pa se ostatak divizije pod jakim sovjetskim pritiskom povukao dalje prema zapadu, prešavši granicu Njemačke 3. aprila 1945. godine.

Jedinica je tada raspoređena na tzv. “Zaštitni položaj Rajha”, ali je nakon dolaska ustanovljeno da linije odbrane ne postoje. Svoju posljednju dopunu jedinica dobija od pozadinskih trupa, a također i od “Volksturma” – teritorijalne formacije popunjene osobama koje su uglavnom bile starije od 60 godina. Ubrzanim tempom, kopajući rovove, pokušana je uspostava nove odbrambene linije. Taj “posao” je osujećen

08. aprila kada je uslijedio novi sovjetski napad. Naredba je bila da se linija održi po svaku cijenu, bez obzira na gubitke, pa su se pripadnici divizije “Handžar” ubrzo pregrupisali i navalili na neprijatelja, uspjevši ih odbaciti i tjerati naredna dva dana. Uvidjevši da je otpor na ovom dijelu žilav, 11. aprila bugarske jedinice napadaju položaje divizije “Handžar”. Napad je odbijen a tom prilikom su ubijena 64 bugarska vojnika. Napadi su nastavljeni sve do

13. aprila, kada je nastupilo kratkotrajno zatišje. Bilo je to zatišje pred buru, jer je već narednog dana uslijedila do tada neviđena artiljerijska vatra na linije odbrane divizije “Handžar”. Regrutovani pripadnici “Volksturma”, uglavnom Slovenci, uspaničili su se i prebjegli na sovjetsku stranu. Ovakvu šupljinu iskoristili su Sovjeti koji je udario po lijevom boku, dovevši dio jedinice u poluokruženje. U predvečernjim satima pripadnici divizije “Handžar” su bili primorani na povlačenje. Ipak, naređeno im je da izvrše kontranapad.

Poslije 48 sati borbi uspješno su vratili izgubljene položaje u sektoru Kaaga gdje su i vođenje navedene borbe. 

14. aprila  U izvještaju komanda Kopnene vojske Wehrmachta (OKH) istakla je da se “Handžar” divizija borila “izvanredno dobro” protiv daleko nadmoćnijeg neprijatelja.

Međutim, bili su to posljednji trzaji već uveliko desetkovane divizije, koja je pružala nadljudske napore u izvršavanju naređenja. Vrijedi navesti da su pripadnici divizije

19. aprila kod Kiesmandorfa odbili snažan napad Crvene armije, ali bilo je to već vrijeme potpunog rasula njemačke vojske i Bitke za Berlin, tako da su se i preživjeli pripadnici 13. SS divizije “Handžar” nastojali spasiti ostavši na teško pristupačnim mjestima “Zaštitnog položaja Rajha”, gdje su i ostali sve do

05. maja 1945. godine, kada položaje preuzimaju druge jedinice njemačke vojske, a jedinica kreće u povlačenje prema zapadu, prispjevši

07. maja na područje Kalersdorfa.

Narednog dana su nastavili povlačenje prema zapadu, a u narednim danima preživjele grupice divizije su se predavale Britancima.

U ranim jutarnjim satima 3. listopada 1944., partizanski 28. slavonska divizija napao eskadrila upoznavanje staze bataljuna u Janji blizu Drine na istočnoj granici sigurnosne zone. Kao što je izbio iz okruženja prema sjeveru, ostatak izviđanje bojne vozio južno od Bijeljine i zaustavio partizanski napredak u teškim cijeni. To prema Janji s istoka, III / 27 došao u dodir s partizanima oko Modran, dosegnuvši Janja garnizon u 10 sati te noći i dobio topnički pojačanje za 3 / AR 13 tijekom noći. U zoru sljedećeg dana, dodatna četiri partizanske brigade napali garnizon u Janji, u borbama nastavlja tijekom dana prije nego što su partizani povukli na jug. Jagdkommandos su poslane nakon neprijatelja u bijegu, ali nisu bili u stanju da nanese znatne gubitke na njih kao da su već prešli Drine na teritorij vojnog zapovjednika u Srbiji. Nakon ove bitke, vojska Skupina F zaključio da ukupna vrijednost borbene Divizije bio je minimalan. [

Nekoliko dana kasnije, 9. Društvo za 28. pukovnije (9/28) prikazana ono što se još može postići Bosancima pod vodstvom odredi kada Leutnant [h] Hans König zasjede partizanski 17. Majevici brigadu blizini Vukosavci, ubivši najmanje 67 i hvatanje narudžbe za buduće poslovanje. König je dodijelio njemački križ u zlatu za svoje fanatične vodstvom.

Na području kojim je ovladala, 13. SS divizija je pod operativnu komandu stavila sve jedinice NDH, sa četnicima su obnovljeni sporazumi o primirju i zajedničkoj borbi protiv partizana, a cjelokupna sigurnosna zona 13. SS divizije počela je naličiti na svojevrstan protektorat, u kome su uspostavljani organi njemačkog SS obavještajno-policijskog aparata i gdje su potpuno ignorirane institucije i službe NDH (što je izazivalo veliko negodovanje ustaškog režima).

Za to vrijeme, od svibnja do kolovoza 1944., jedinice 13. SS divizije su uzimale učešća u nekoliko operacija protiv partizana u istočnoj Bosni i na području Birča, u sudjelovanju sa 7. SS divizijom Prinz Eugen, uglavnom u nastojanju da spriječe prebacivanje snaga NOVJ iz Bosne u Srbiju koja je u to vrijeme bila glavni strateški cilj maršala Tita (zbog približavanja jedinica Crvene Armije Beogradu i Srbiji op.).

Kraj rata, osipanje ljudstva i povlačenje prema Austriji

Što se 13. SS divizije tiče, nju je u jesen 1944. zahvatila ozbiljna kriza, koja se ogledala u padu morala, masovnim dezerterstvima i bijegu vojnika. Odluka njemačkih komandi da se divizija povuče iz Bosne, međutim, samo je pospješila te pojave. Znatan dio ljudstva je pristupao partizanima, posebno nakon objavljene amnestije (u augustu1944.).

Ponegdje su se organizirano predavale i veće skupine od po nekoliko stotina SS-ovaca. No, najveći broj bjegunaca se jednostavno vraćao kućama, gdje su pristupali lokalnim domobranskim dobrovoljačkim jedinicama ili se skrivali do kraja rata. Preostale jedinice su upućene u borbu protiv nadiruće Crvene armije na vojvođansko-mađarsku bojišnicu, sve do proljeća 1945., kada se dolinom Drave povlače prema Austriji.

Preživjeli pripadnici divizije, koji su izbjegli izručenje Jugoslavenskoj armiji u prvim poratnim mjesecima boravili su po savezničkim logorima u Italiji, a kasnije su, kroz proces repatrijacije, vraćeni u Jugoslaviju.

Sudbina muslimanskih vojnika Handžar divizije

O sudbini muslimanskih vojnika iz Handžar divizije, prof. Šeković je spomenuo kao primjer Omera Ćorića.  Omer Ćorić iz Piskavice pored Gračanice je sa svojom jedinicom prešao planinski lanac u Tirolu i predao se Amerikancima. Nakon boravka u velikom logoru u Italiji, gdje su imali dobar tretman (i gdje im je čak nuđeno da, umjesto vraćanja u domovinu, mogu emigrirati u neku od arapskih ili prekooceanskih zemalja), sa većom grupom suboraca je vraćen u Jugoslaviju. Nakon višemjesečnog boravka u radnim logorima i njihovim dislokacijama, oslobođen je 1946. i vratio se u Gračanicu.

S druge strane, njegov brat Osman, koji je prisilno mobiliziran u 23. Waffen-SS Kama diviziju, zarobljen je u Sloveniji u svibnju 1945. od jedinica JA, uspio je preživjeti prvu selekciju, u kojoj su izdvojeni ljudi starijih godišta i upućeni na smaknuće (među njima je bio i njegov brat Hasan, te više ljudi iz sela).

Mlađi su upućeni pješice sve do Pančeva u Srbiji, izloženi užasnim mučenjima, zlostavljanjima i ubijanju. Nisu imali ni hrane ni vode, stražari su im čak branili da piju iz barica na cesti, a ko bi posustao ili pao – bio bi ustrijeljen ili zaklan.

U prolasku kroz Šid stražari su nahuškali civilno stanovništvo koje je tuklo i ubijalo zarobljenike.

U logoru Pančevo, zarobljenici su masovno umirali od gladi, bolesti i posljedica mučenja, a zatrpavani su u golemu masovnu grobnicu.

Ovaj marš smrti je preživjelo još svega nekoliko ljudi s gračaničkog područja, među njima braća Ibrahim i Arif Okić iz Stjepan Polja, Began Bešić iz Sokola i Osman Karić iz Vranovića, koji je imao nepunih 15 godina (on je dvaput bio posustao, ali su mu ostala četvorica pomogla da nastavi dalje i tako ga spasili od sigurne smrti).

Cijelo djelo koje na iscrpan način piše o djelovanju muslimana Gračanice, a time i šire muslimanima u oružanim postrojbama NDH i njemačkim legionarskim jedinicama možete pročitati ovdje:

„Gračanlije u oružanim snagama NDH i njemačkim legionarskim jedinicama 1941.- 1945. i njihova stradanja“,  Edin Šaković, prof. Filozofski fakultet Tuzla, Odsjek za povijest